Balkanlarda İlim Mayalayan Mektep "Medresetü'n-Nüvvâb"

Koleksiyoner Enver Beşinci'ye göre; Süleyman Şah komutasında fethedilen bu bölge, 1370'lerden itibaren İslam kültürüyle yoğrularak beş asırdan daha fazla Osmanlı idaresinde kalmıştır. Bu süre içinde, geniş bir coğrafyada kurulan mektep ve medreseler birçok kadı, müftü, naib ve müderrislerin yetişmesini sağlamış, bütün Rumeli'yi Osmanlı yönetiminde, İslam dünyasının önemli bir parçası haline getirmiştir.

Balkanlar'ın bir başka köşesi olan Makedonya'nın eski Cumhurbaşkanlarından Prof. Gjorge İvanov'un şu ifadesi Osmanlı'nın önemli bir özelliğine dikkat çekmektedir: "Balkan halkları İslamiyet'le tanıştıktan sonra farklı siyasi görüş ve inançlara karşı daha müsamahakâr bir davranış içine girdi. Bugün Makedonya'da farklı dini gelenek ve etnik kökene sahip toplulukların bir vatan çatısı altında birleşmiş olması, gelecekte Avrupa'da ve hatta dünyada da bunun mümkün olabileceğinin en güzel örneklerindendir."

Evliya Çelebi, Seyahatname'sinde payitaht İstanbul'a yakın olan bu bölgelerde açılan mektep ve medreselerin sayısını şu şekilde vermektedir:

Sofya 40,

Filibe 71,

Silistre 40,

Eski Zağra 42,

Tırnova 20,

Vidin 11,

Şumnu 7,

Kazanlık 7,

Hasköy 3,

Hayrat 1.

Bunlar ve diğer farklı mezralarla birlikte yaklaşık 740 Sıbyan mektebi, 565 Medrese ve 135 de Rüşdiye.



MEDRESETÜ'N-NÜVVAB, TARİHİ NİSBETEN YENİ OLAN BİR EĞİTİM KURUMU

Bu mektep ve medreseler arasından kısaca ele alacağımız Medresetü'n-Nüvvâb, tarihi nisbeten yeni olan bir eğitim kurumudur. O, kapılarını ilmi hayata açarken, aynı tarihlerde Türkiye'de, o güne kadarki dönemlerin en önemli eğitim ve öğretim kurumları olan mektep ve medreselerinin kapılarını bir daha hiç açılmamak üzere kapatıyordu.

Bulgaristan için özel ve müstesna bir müessese olan Medresetü'n-Nüvvâb'ı ele alırken, kısaca Bulgaristan'ın o dönemde içinde bulunduğu şartlara da değinmek yerinde olacaktır.



(Kare: Enver Beşinci'nin Osmanlı'dan Günümüze, İcazetten Diplomaya kitabından)

Fetihle başlayıp Osmanlı-Rus savaşına (1878) kadar devam eden klasik eğitim dönemi, yapılan ilmî faaliyetlerin en önemli kısmını teşkil etmektedir. Bu dönemde ilk önce Sıbyan mektepleri, medreseler, daha sonra da İbtidailer ve Rüştiyeler açılmıştır.

Bulgaristan'ın Osmanlı'dan fiili olarak koptuğu 1878 ile Sultan ll. Abdülhamid'in tahttan ayrıldığı 1908 yılları arasındaki Prenslik dönemine kadar Müslüman Türkler, ellerindeki mevcut imkânlarından bir kayıp yaşamamışlardır.



(Fotoğraf: İslam Ansiklopedisi / Mekteb-i Nüvvâb (Medresetü'l-kudât) binasının içinden bir bölüm (İlmiyye Salnâmesi, s. 689)

ll. Meşrutiyet'le başlayan Sultan Reşat döneminde ise Osmanlı'daki yönetim ve padişah değişimini fırsat bilen Bulgarlar, ayrı bir krallık ilan ederek Osmanlı ile yeni bir ilişki safhasına girmişlerdir. Bu aşamada yapılan "Müftülükler sözleşmesi", eldeki hakların devamını sağlamış, bölgede yaşayan Türklerin ve Müslümanların hakları garanti altında tutulmuştur.

"DİPLOMA" YERİNE KLASİK İSLAMİ DÖNEM BELGESİ OLAN "İCAZETNAME"

Bu dönemden itibaren kuruluş aşamasında olan Medresetü'n-Nüvvâb, fiili olarak 1920 yılında kapılarını tâlî ve âli olmak üzere iki bölümle eğitim hayatına açmıştır.

Kuruluş amacı müftü, naib, vaiz, hatip gibi ilim adamı yetiştirmek olan mektep, diğer özellikleri yanında, 1947 yılına kadar aralıksız olarak mezuniyet belgelerini "diploma" yerine klasik İslami dönem belgesi olan "icâzetnâme" şeklinde düzenlemiştir.

Bu müessesenin klasik İslami eğitim verdiği böyle bir dönemde, yeni kurulan Türkiye'deki cumhuriyet idaresinde mektep ve medreselerin kapatılmış, saltanatın kaldırılmış olması, üzerinde durulmaya değer bir konudur.



(Fotoğrafta - Enver Beşinci)

Son devrin İslam alimlerinden, Fıkıh ve Hadis Hocası Ahmet Davutoğlu'nun Bulgaristan'da açılan bu medreseden yetişmiş olduğu da hatırlarda tutulmalıdır. 1936'da bu mektebin Âli kısmında tahsil gören Davutoğlu Hoca, daha sonra aynı mektepte müderrislik ve müdürlük de yaptıktan sonra Türkiye lehine casusluk yaptığı gerekçesiyle Bulgaristan zindanlarına atılmıştır. Serbest kaldıktan sonra Mısır üzerinden Türkiye'ye göç eden Ahmet Davutoğlu, Beyazıt camiinde hocalık yapmış, Yüksek İslam Enstitüsünün kuruluşunda bulunmuş ve daha sonra aynı okulun müdürlüğü görevinde bulunmuştur.

BU OKULUN VERDİĞİ SON İCAZETNAME ÖRNEKLERİNDEN BİRİSİ

"Osmanlı'dan Günümüze, İcâzetten Diplomaya" adlı koleksiyon kitabımızda bulunan mezuniyet belgeleri arasında yer alan Şumnu Medresetü'n-Nüvvâb icâzetnâmesi, bu okulun verdiği son icâzetnâme örneklerinden birisidir. "Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu" ayet-i kerimesiyle başlayan bu icâzetnâme, Bulgar tebasına mensup Ali bin Hasan oğlu Mehmet Ali Efendi'ye 1941-42 öğretim yılında tâlî kısmı için verilmiş bir icâzetnâmedir.

Yatılı ve ücretsiz olan bu mektepte tedris sürecinde Tertîl-i Kur'an-ı Kerim, Fıkıh, Kelâm, Ahlâk, Mantık ve Adâb, Türk-Bulgar-Arap lisanı ve edebiyatları, Ulûm-ı riyâziye, Târih-i tabii, Hikmet ve Kimya, Târih-i Edyân ve İslâm, Bulgar Târihi, Umûmi Târih, Vatan Coğrafyası, Umûmî Coğrafya, Pedagoji, Tedrisât Tatbikatı, Bulgar Kavânini, Resim, Terbiye-i Bedeniye, El İşleri, Musîkî ilim ve fenleri, beş yıllık bir süre içinde okutulmuştur.

Medresetü'n-Nüvvâb, Bulgaristan'ın Osmanlı yönetiminden sonraki sürecinde, devletin çeşitli çalkantılar içinde bulunmasına rağmen, faaliyetlerin sürdürmüş ve adeta ilmî bir mayalanma gerçekleştirmiştir.

1960 yılına kadar değişik adlandırmalarla devam eden mektep, devamında İmam Hatiplere ve Yüksek İslam Enstitüsü'ne ilham kaynağı olarak günümüze kadar bu mayalama görevini devam ettirmiştir.