8 maddede Montrö'yü anlamak

1 Montrö Boğazlar Sözleşmesi nedir? 17. yüzyıldan itibaren boğazları 'kim kontrol edecek' tartışması oldu. Farklı sözleşmelerle bugüne gelindi. 1924'te de Lozan Barış Antlaşması ile Lozan Boğazlar Sözleşmesi olarak iki ayrı anlaşma imzalandı. Bu boğazlar sözleşmesinde, Türkiye'nin haklarındaki sınırlamalar çoktu. Türkiye'nin talebiyle, 1936'da, Lozan Boğazlar Sözleşmesi'nin yerini alan Montrö Boğazlar Sözleşmesi imzalandı. Montrö'yle, İstanbul Boğazı, Marmara Denizi ve Çanakkale Boğazı'ndaki gemilerin hareket tarzı düzenlenmiş oldu.

2) 1924 sözleşmesi ile 1936 Montrö'nün farkı nedir? Serbestiyet üzerine oluşturulan Lozan Boğazlar Sözleşmesi'ndeki, boğazlarda geçişi düzenleyen ve kontrol eden uluslararası komisyon ile boğazların iki tarafındaki silahsızlık bölge Montrö'yle kaldırıldı. Geçişlere şartlar getirildi. Böylece Türkiye bu bölgelerde tamamen egemenlik hakkını elde etti. Montrö'yle boğaz geçişlerinde, barış durumu, savaş durumu ve Türkiye'nin kendini tehdit altında hissettiği durum olarak üç statü belirlendi.

3 Barış zamanında Montrö'nün önemi masıl? Geçiş düzenlemesi, sadece Türkiye değil, Karadeniz'deki kıyıdaş ülkelerin güvenliğiyle de ilgili. Boğazlardan hiçbir şekilde uçak gemisi, denizaltı (suyun üzerine çıkarak geçebilir) ve büyük savaş gemileri geçemez. Ticari gemilere bir sınırlama yok. Karadeniz'e kıyısı olmayan devletlere, -Karadeniz'de bulunacak gemilerin toplam tonajı ile Karadeniz'de bulunacakları süreye (21 gün)- sınırlama getirildi. Kıyıdaş ülkelerde bu sınırlamalar yok. Yardımcı gemiler, hafif su üstü gemileri ve küçük savaş gemilerinin geçişi, Karadeniz'e kıyıdaş devlet gemilerinin geçişiyle aynı. Hem Karadeniz'e kıyıdaş ülkeler hem de kıyıdaş olmayanlar, boğazlardan geçeceklerse, en az sekiz gün önceden Türkiye'ye bildirmek zorunda.

4 Savaşta Montrö'nün esası nedir? Savaş durumunda (Türkiye savaşın tarafı değilse), savaşta olmayan devletin savaş gemileri barış zamanındaki gibi boğazlardan geçebilir, savaşan tarafların gemileri geçemez. 2. Dünya Savaşı'nda olduğu gibi. Türkiye savaşın tarafı ise, gemilerin geçişi Türkiye'nin takdirinde. Ticari gemilerde de, Türkiye savaşta ise, savaştığı ülkenin ticari gemileri ile o ülkeye mal götüren gemilerin geçişi yine Türkiye'nin takdirinde. Bunun dışında ticari gemiler savaş durumunda; gündüzleri gösterilen yoldan geçebilir.

5 Montrö Sözleşmesi'nin geçerlilik süresi var mı? 20 yıl geçerli dendi. 18 yıl sonra taraflardan herhangi birinin, sözleşmenin sona erdirilmesini talep edebileceği belirtildi. Kimse itiraz etmedi. Talep bugün de geçerli.

6 Montrö ortadan kalkabilir mi? Montrö, ortadan kalkarsa ülkelerin güvenliği için getirilen sınırlamalar da ortadan kalkar. Hassas dengeleri olan bir antlaşma. Her madde, değişik ülkenin lehine. Birini değiştirdiğinizde denge bozuluyor. O yüzden hiçbir devlet kaldırılmasını istemedi.

7 Rus gemisindeki askerin omzunda füze olması Montrö'ye aykırı mı? Başbakan Ahmet Davutoğlu da, "Montrö'nün ruhuna aykırı" dedi. Barışçı geçişi bozan her şey, sözleşmenin ruhuna aykırı. Montrö'de uçak gemisi geçemez, denizaltılar su üstünden geçebilir. Füze gösterilmesi Montrö'ye aykırı değil. Hukuken ve askeri bir engel yok. Savaş gemisi üstünde silah var zaten. Füze gösterilmesi, psikolojik ve siyasi bir mesaj. Siyaseten provokasyon.

8 Türkiye, boğazları kapatabilir mi? Montrö'de, 'kendini savaş tehlikesi altında görmesi' kavramı var. Ama bu spesifik olarak tanımlanmamış. Bunu tanımlayacak olan Türkiye'dir. Füze konusu, bu kavrama da girmez.

Nebahat KOÇ / Pazar Sabah