18 yıllık garabet: Türkçe ezan

Cumhuriyet tarihinin en büyük dertlerinden biri bu. Öznesi ezan. Özünden koparılan ezan.

15 Haziran 622 günüydü.

Hazreti Peygamber Medine'deydi. Sesi en güzel sahabesini davet etti yanına. Bilal-i Habeşi'ye seslendi. "İnsanları ezana çağır ya Bilal" dedi.

Bir kutsal çağrıydı bu. Günde 5 kez yinelenen. Ama bir gün gelecekti o ezan bu topraklarda yani Anadolu'da susacaktı. Resmi tarih, o büyük derdin ayrıntılarını pek yazmıyor. Ama resmi olmayan tarihte, ümmedi günde 5 defa huzura davet eden o çağrının başına gelen her ayrıntı var...

23 Nisan 1920....
Büyük Millet Meclisi'nin açıldığı ve Anadolu'da o büyük kahramanlık destanlarının yazıldığı günlerde başlıyor öykümüz. İlk Meclis, tam anlamıyla halkın iradesini temsil ediyordu ve Meclis gündemi, tarih boyunca bir daha yaşanmayacak kadar yoğundu. Vekiller öncelikle ülkeyi kurtarmak için biraradaydı. Hiçbirinin zerre kadar başka çıkarı yoktu Ankara'ya geldikleri o gün. Herkes sadece sözünü söylüyor, Anadolu'nun fikrini dile getiriyordu. Yani bir anlamda ilk Meclis'te bir milli muhalefet de vardı. Ama kimse yükseltmiyordu sesini çünkü öncelikli mesele memleketti. Resmi tarih işte ilk olarak o zamanlarda girdi devreye.

Muhalif olarak adlandırılan isimler bir bir gerici ilan edilmeye başlandı. Oysa muhalifler, gericilik yapmıyor, sadece ata mirasını savunuyorlardı. İslam Anadolu'yu yüzlerce yıl boyunca birarada tutmuştu ve bunu herkes biliyordu, vekiller de zaten sadece o gerçeği dile getiriyordu. İslam'a hak ettiği değer, yeni dönemde de teslim edilmeli deniliyordu. Ancak ilk Meclis'te atılan ilk adım 29 Nisan 1920 tarihli Hıyaneti Vataniyye yani Vatana İhanet Kanunu oldu.

Kanun İstiklal Mahkemeleri'nin kurulmasını öngörüyordu. Yani artık isminin üzerine gerici damgası vurulan kim varsa, o mahkemeye çıkacaktı. Milli mücadele tamamlandıktan sonra reformlar devrine geçti Meclis. Hilafet ve saltanatın kaldırılması adımları ardı ardına atıldı. Harf - şapka ve kıyafet devrimleri yapıldı. Hilafetin kaldırıldığı gün yani 3 Mart 1924'te İngiltere'nin İstanbul'daki büyükelçisi Lord Winsey konuşacak ve "Laik Türkiye'nin Müslümanları artık İngilizler için tehlike olmaktan çıkmıştır" diyecekti. Anadolu şaşkındı. En başta halifesiz kalmak nedir onu bilmediği için şaşkındı Anadolu. Sonra şapka taktığı için şaşkındı. Kadınlar sokağa çıkamaz olmuş, bir nesil okumayı bir gecede unutmuştu. Yani tam bir travmaydı bu, milli mücadelede canını ortaya koyan Anadolu reformlara hazırlıksız yakalanmıştı. O büyük şaşkınlık 1930'lara kadar, atılan yeni adımlarla, aralıksız devam etti.

10 Nisan 1928'de bu kez devletin dininin İslam olduğu ibaresi Anayasa'dan çıkarıldı. Yani din ve devlet işleri kesin çizgiyle birbirinden ayrıldı. Yani bir anlamda din, devlet işlerine karışmıyordu. Ama kanunlar, devletin din işlerine karışmasını engellemiyordu. Dinin millleştirilmesi projesi işte o günlerde tartışıldı. İsmail Hakkı Baltacıoğlu bir Islah Beyannamesi hazırladı. Beyanname'de ilginç öneriler vardı.

Baltacıoğlu Kur'an'daki bazı ayetlerin çağın gerisinde kaldığını söylüyor, eskidiği için çıkarılmasını istiyordu. Hatta camilere, ayakkabıyı çıkararak girmenin gericilik olduğunu iddia ediyordu. Uçuk fikirler elbette kabul görmedi. Ama o sözlerin edilmesi dahi Anadolu'yu germeye yetti. Ancak kimse sesini yükseltemezdi. Çünkü İstiklal Mahkemeleri vardı.

Değişim hareketi, Kur'anı değiştirmeyecekti belki ama, o reformlar harfle-şapkayla ve kıyafetle de sınırlı kalmayacaktı. Din değişecekti. Fikri ortaya atan ilk isim milliyetçi görüşleriyle tanınan Ziya Gökalp oldu.

Bir ülke ki camiinde Türkçe ezan okunur
Köylü anlar manasını namazdaki duanın
Bir ülke ki mektebinde Türkçe Kur'an okunur
Küçük büyük herkes bilir buyruğunu hüdanın
Ey Türk oğlu işte senin orasıdır vatanın
Ziya Gökalp

Gökalp'in bu fikri Ankara'da kısa sürede karşılık buldu. İbadetlerin Türkçeleştirilmesi için adımlar atılmaya başlandı. Kur'an'ı Kerim işte o yıl ilk kez Türkçeye çevrildi. Teklif ilk olarak Mehmed Akif'e gitmişti. Ama Akif 'haşa' demekle yetinmişti. Çünkü o Akif "Bu ezanlar ki şehadetleri dinin temeli" demişti mısralarında. Yapamazdı...
Çeviriyi yapma işi Zeki Melazim'e verildi. Ancak ne var ki Zeki Melazim'in Arapçaya ana dili kadar hakim bir gayrimüslim olduğunu konuşuyordu herkes...

Türkçe ezan fikri de yine o yıllarda temellendi ve fikir 1932'de hayata geçti. bir Ramazan ayında, 30 Ocak 1932 günü Fatih Camii'nden ilk Türkçe ezan okundu. Aynı gün Sultanahmet Camii'nde de Hafız Sadettin Kaynak minbere çıktı. Üzerinde frak vardı. Başı açıktı... Hutbeyi Türkçe okudu...
Arapça ezan yasaktı artık. Okuyan hapse gönderiliyordu. Millet camileri terketmeye evlerde cemaatler kurmaya başladı. 1932 Ramazan'ı işte o şok değişimlerle geçildi. Doktor Reşit Galip de yine o günlerde ortaya çıktı. Bir plan hazırlamış hatta planı başkent tarafından onaylanmıştı. Planda;
Müslümanlığın bir Türk dini olduğu ispat edilecek ve kalbin dili anadildir, duaların anadilde yapılması için çalışmalar hızla başlayacaktır deniliyordu...

Yani ezandan sonra artık namaz da - hatta dua da Türkçeleştiriliyordu.

İşte tüm bu olan bitenlere halkın bir cevabı vardı ama, halk o cevabı nerede nasıl vereceğini bilemiyordu. Milletin kaderi 2'nci Dünya Savaşı ile değişti. O savaş sırasında Batı'ya çoğulcu demokrasiye geçme sözü veren Milli Şef dediğini 1946'da yaptı. CHP içinden çıkan muhaliflere tam bir sevgi seli vardı o seçimde ve halk yaşadığı onca zulme cevap verebileceğini zannediyordu. Sandığa da o umutla gidildi. Ne var ki 1946 seçimi yani Cumhuriyet'in ilk demokrasi denemesi eşi benzeri görülmemiş şekilde sonuçlandı. Oy, zabitlerin gözü önünde açık açık veriliyor ama sayım gizli yapılıyordu. "Açık oy gizli tasnif" diye tarihin karanlık sayfasına yazılan o rezalet, CHP'ye 4 yıl daha iktidar hakkı verdi...
Ama 1950'de dönem tümden değişti. Meclis'te yeni Seçim Kanunu kabul edilmişti. CHP içnden çıkan gençler yani demokratlar 14 Mayıs 1950 günü Milli Şef iktidarını tarihe gömdü. Adnan Menderes başbakandı artık. Demokratların büyük ağabeyi Celal Bayar'sa cumhurbaşkanı. Kabine ilk toplantısını Çankaya Köşkü'nde Celal Bayar nezaretinde yaptı. O tarihi karar da zaten o gün orada alındı. Halk neredeyse 30 yıldır duyamadığı ezanı artık duyabilecekti. Demokrat Parti'nin ilk işi ezanı gerçek haline çevirmek oldu.
İlk ezan 15 Haziran 622 günü okunmuştu Medine-i Münevvere'de.

Bir tevafuk oldu yani denk geldi. Elbette bir denk getiren vardı. Yine bir 15 Haziran günü ezan Anadolu'da aslına döndü.
A HABER